تاریخچه پول؛ از صدف تا پول نامرئی

پول چیست؟ پول چه زمانی اختراع شد؟ چه کسی پول را اختراع کرد؟ کدام کشور در اختراع پول، پیشتاز بود؟ برای پاسخ‌دادن به این پرسش‌ها، باید به‌سراغ تاریخچۀ پول برویم. آغاز ماجرای پول به هزاران سال قبل باز می‌گردد. پول از شکل اولیه‌اش تاکنون، در مقدار، جنس و ظاهر تغییرات زیادی را تجربه کرده است. علاوه بر این، تاثیرات شگرفی بر وضعیت سیاسی و اقتصادی جوامع مختلف در طول تاریخ تمدن بشر داشته است. تاریخچۀ پول جذاب و شنیدنی است و ما در این نوشته، به شکلی کوتاه و مختصر به آن پرداخته‌ایم. اگر به این موضوع علاقه دارید، با این نوشته همراه شوید.

قبل از آنکه به سراغ تاریخچۀ پول برویم، بد نیست ابتدا، تعریفی دقیق از پول بکنیم؛ پول، شی‌ء یا ابزاری است که جهت مبادلات و تجارت کالا و خدمات استفاده می‌شود و ذاتاً ارزشی ندارد. با اینکه همۀ ما کمابیش همین تعریف را قبول داریم، برخی از کارشناسان همچنان بر سر تعریفی واحد از پول اختلاف نظر دارند. برخی معتقدند که پول نه‌تنها شامل سکه و اسکناس است، بلکه ارز، چک و حتی کارت‌های اعتباری نیز پول به‌شمار می‌آیند؛ در حالی که برخی دیگر، پول را تنها شامل سکه و اسکناس می‌دانند. در هر صورت همه بر سر این توافق دارند که پول، ابزاری مهم برای مبادله و تجارت است. آنچه ما به‌عنوان پول در این نوشته مدنظر داشته‌ایم، پول به معنای سکه و اسکناس است؛ زیرا در گذشته‌های دور چیزی به‌نام ارز یا چک وجود نداشته است.

قبل از اختراع پول، مردم از حیوانات، محصولات و کالاها جهت مبادله استفاده می‌کردند. حیواناتی مانند گاو، شتر، گوسفند و سایر دام‌ها، از اولین و قدیمی‌ترین شکل‌های پول بوده‌اند. دام‌ها نقش حیاتی در زندگی انسان‌های اولیه داشتند و نوعی واحد شمارش نیز محسوب می‌شدند. با ظهور کشاورزی، استفاده از غلات و محصولات گیاهی، جایگزین احشام شد و به شکل استاندارد مبادلۀ کالا در بسیاری از فرهنگ‌ها تبدیل گردید؛ یعنی افراد، در ازای مقداری از محصول یا یک کالای مشخص، محصول یا کالای دیگری را دریافت می‌کردند. برای مثال، اگر شخصی گندم اضافی داشت و به محصول خاصی مانند برنج نیاز داشت، مقداری معین از گندم خود را به فردی که برنج داشت و گندم لازم داشت، می‌داد و در عوض برنج دریافت می‌کرد. این نوع مبادله که به آن مبادلۀ کالاباکالا گفته می‌شود، مهم‌ترین و ابتدایی‌ترین شکل معامله است.
یکی از اولین واحدهای پول عناصر طبیعی بوده‌اند؛ مانند صدف کائوری که از حدود 1200 سال پیش از میلاد استفاده می‌شده است. برخی از کارشناسان احتمال می‌دهند صدف کائوری به طور تصادفی به‌عنوان پول انتخاب شده است؛ اما احتمالاً مردم سرزمین‌هایی که از این صدف استفاده می‌کردند، از مزایای آن آگاه بوده‌اند؛ صدف‌های کائوری تقریباً شبیه به هم، از نظر اندازه، کوچک و در عین حال بادوام هستند. مردم عربستان، آفریقا، مناطقی از اروپا و به طور کلی مردم سرزمین‌هایی که در نزدیکی آب‌های ساحلی اقیانوس‌های هند و آرام زندگی می‌کردند، از جمله مردمانی بودند که از این صدف‌ها استفاده می‌کردند.
صدف کائوری، با شکل پول‌های امروزی فاصله زیادی داشت. از آن پس، به‌تدریج سکه‌هایی ضرب شدند که به شکل سکه‌های امروزی شباهت زیادی دارند.

قبل از اختراع پول، مردم از حیوانات، محصولات و کالاها جهت مبادله استفاده می‌کردند. حیواناتی مانند گاو، شتر، گوسفند و سایر دام‌ها، از اولین و قدیمی‌ترین شکل‌های پول بوده‌اند. دام‌ها نقش حیاتی در زندگی انسان‌های اولیه داشتند و نوعی واحد شمارش نیز محسوب می‌شدند. با ظهور کشاورزی، استفاده از غلات و محصولات گیاهی، جایگزین احشام شد و به شکل استاندارد مبادلۀ کالا در بسیاری از فرهنگ‌ها تبدیل گردید؛ یعنی افراد، در ازای مقداری از محصول یا یک کالای مشخص، محصول یا کالای دیگری را دریافت می‌کردند. برای مثال، اگر شخصی گندم اضافی داشت و به محصول خاصی مانند برنج نیاز داشت، مقداری معین از گندم خود را به فردی که برنج داشت و گندم لازم داشت، می‌داد و در عوض برنج دریافت می‌کرد. این نوع مبادله که به آن مبادلۀ کالاباکالا گفته می‌شود، مهم‌ترین و ابتدایی‌ترین شکل معامله است.
یکی از اولین واحدهای پول عناصر طبیعی بوده‌اند؛ مانند صدف کائوری که از حدود 1200 سال پیش از میلاد استفاده می‌شده است. برخی از کارشناسان احتمال می‌دهند صدف کائوری به طور تصادفی به‌عنوان پول انتخاب شده است؛ اما احتمالاً مردم سرزمین‌هایی که از این صدف استفاده می‌کردند، از مزایای آن آگاه بوده‌اند؛ صدف‌های کائوری تقریباً شبیه به هم، از نظر اندازه، کوچک و در عین حال بادوام هستند. مردم عربستان، آفریقا، مناطقی از اروپا و به طور کلی مردم سرزمین‌هایی که در نزدیکی آب‌های ساحلی اقیانوس‌های هند و آرام زندگی می‌کردند، از جمله مردمانی بودند که از این صدف‌ها استفاده می‌کردند.
صدف کائوری، با شکل پول‌های امروزی فاصله زیادی داشت. از آن پس، به‌تدریج سکه‌هایی ضرب شدند که به شکل سکه‌های امروزی شباهت زیادی دارند.

مردم بین‌النهرین اولین مردمانی بودند که در حدود 5000 سال پیش، «شیکل» یا «شکل نقره» را به عنوان اولین شکل شناخته‌شدۀ پول ایجاد کردند. شکل نقره، تکه‌ای از نقره بود؛ یعنی مانند سکه‌های امروزی، گرد نبوده است. اولین پول‌های فلزی یا سکه‌ها از جنس برنز و مس بودند و 500 سال قبل از میلاد ضرب شدند. این سکه‌ها در چین ساخته شده بودند و شکل آن‌ها تقریباً شبیه سکه‌های امروزی است. پولِ ابزار فلزی نیز برای اولین بار در چین ساخته شد. پول ابزار فلزی، پولی بود که در شکل ابزارهایی مانند چاقو و بیل ساخته می‌شد. این پول‌های فلزی اولیه به نسخه‌های ابتدایی سکه‌های گرد تبدیل شدند.

جنس سکه‌های چینی از فلزات پایه بود که اغلب سوراخ هایی بر رویشان وجود داشت که توسط یک زنجیر آن‌ها را به هم وصل می‌کرد.

در خارج از چین، اولین سکه‌ها از نقره ساخته شدند. شکل این سکه‌ها شباهت بیشتری به سکه‌های امروزی داشتند؛ زیرا توسط زنجیر به هم وصل نمی‌شدند. این سکه‌ها با تصویر خدایان و امپراطوران مختلف مهر می‌شدند تا تجسمی از اصالت سکه‌ها باشند. سکه‌های اولیه ابتدا در لیدیا، که بخشی از ترکیه امروزی است، ظاهر شدند. اما تکنیک ساختشان خیلی زود، توسط امپراتوری‌های یونان، ایران، مقدونیه و بعداً روم نیز به کار گرفته شد و حتی اصلاحاتی بر روی آن انجام شد. برخلاف سکه‌های چینی که از جنس فلزاتی چون مس و برنز بودند، سکه‌های ایرانی، رومی و یونانی از فلزات گرانبهایی مانند نقره و طلا ساخته می‌شدند. از این رو ارزش ذاتی آن‌ها نیز زیاد بود.

پول چیست؟
تفاوت پول با ارز + تعریفی جامع از ماهیت پول
تاریخچه پول کاغذی – قسمت سوم؛ اقتصاد باربونی 

بعد از آنکه سکه‌ها به تدریج شکل امروزی خود را پیدا کردند، اسکناس‌ها نیز در برخی از سرزمین‌ها پیدا شدند. در رابطه با اینکه اختراع اسکناس با تلاش‌های آگاهانه صورت گرفت یا به صورت تصادفی، نمی‌توان با قاطعیت نظر داد؛ اما آنچه مشخص است این است که گام‌های اولیه در ساخت و انتشار اسکناس‌ها نیز توسط چینی‌ها صورت گرفت. در چین و در دورۀ زمانی 800-900 پس از میلاد، استفاده از تکه‌های مربعی چرمی رواج یافت که جنس آن از پوست گوزن سفید با حاشیه‌های رنگارنگ بود. این تکه‌ها که به عنوان ابزار معامله استفاده می‌شد، دیگر سکه نبود، بلکه پولی بود که می‌توان آن را اولین نوع اسکناس مستند در نظر گرفت.

چین همچنین در تولید اسکناس‌های کاغذی پیشتاز بوده است. در واقع گام بعدی در زمینۀ شکل‌گیری اولین اسکناس کاغذی شناخته‌شده نیز، 1500 سال بعد از میلاد، در چین برداشته شد. این کشور از قرن نهم تا پانزدهم و به مدت 5 قرن، از اسکناس‌های کاغذی استفاده کرد. در این دوره، تولید اسکناس‌های کاغذی به حدی افزایش یافت که ارزش آن‌ها به سرعت کم و باعث تورم شدیدی شد. همین موضوع موجب شد تا از اواسط قرن پانزدهم، استفاده از اسکناس‌های کاغذی از رواج بیفتد.
بعد از آن، جوامع مختلف دوباره به استفاده از اشیای طبیعی به جای اسکناس روی آوردند. Wampum که نوعی مهره صدفی سفید است، از جمله اشیائی بود که به جای پول به کار گرفته شده است. wampum اولین بار توسط سرخپوستان آمریکای شمالی در سال 1535 استفاده شد. استفاده از wampum تا قرن هفدهم رواج داشت؛ اما در کنار آن،در بسیاری از جوامع از سکه‌ها نیز استفاده می‌کردند.
استفاده از Wampum چندان طول نکشید؛ زیرا خیلی زود اولین اسکناس‌های جدید روی کار آمدند. این بار، اروپاییان پیشتاز چاپ اسکناس‌های امروزی بودند. بر این اساس، بانک استکهلم اولین بانکی است که در سال 1691 اقدام به چاپ اسکناس کرد. بعد از آن ایتالیا نیز از اسکناس استفاده کرد. استفاده از اسکناس در اروپا بعد از انقلاب کبیر فرانسه شدت بیشتری به خود گرفت. به این ترتیب، با رواج اسکناس‌های کاغذی، تمام جوامع به چاپ اسکناس پرداختند. برخی خیلی زود دست به این اقدام زدند و برخی دیرتر.

در ایران نیز اولین اسکناس‌های کاغذی، در زمان قاجاریان و توسط بانک جدید شرق که مقر آن در لندن بود، چاپ شد.

همان‌طور که گفتیم پول ارزش ذاتی ندارد، بلکه اعتباری که ما با استفاده‌کردن از پول، به آن می‌دهیم، ارزشمندش می‌کند. به‌علاوه، ارزش پول به مسائل مختلفی همچون سطح تورم کشورها نیز وابسته است. امروزه، شکل‌هایی از پول به‌وجود آمده است که دیگر هیچ شکل فیزیکی و قابل لمسی ندارد؛ مانند ارزهای دیجیتال. در نهایت، ما باید با هوشمندی و آموختن دانش مالی، بکوشیم ارزش پولمان را در شکل‌های مختلف با مبادله یا سرمایه‌گذاری حفظ کنیم.