مردم جهان با شیوع ویروس کرونا واکنش‌های زیادی از خود نشان داده‌اند و یکی از بارزترین آن‌ها پدیدۀ خرید هیجانی است. این واکنشی طبیعی در مقابله با استرس یک پاندمی است؛ اما می‌توان راه‌های بهتری برای غلبه بر نگرانی ناشی از ناپایداری اوضاع این دوران پیدا کرد. تکنیک‌های روان‌درمانی و در نظر گرفتن نیازهای دیگران به شما در راه رسیدن به منطقی بیشتر هنگام خرید و دوری از آشفتگی کمک می‌کنند.
با شیوع ویروس کرونا احتمالاً شما هم شاهد این صحنه بوده‌اید که مردم هرچه در فروشگاه‌ها می‌بینند بدون ذره‌ای تأمل می‌خرند. در بیشتر کشورها حمله به فروشگاه‌ها با خرید دستمال توالت شروع شد و بعد با آماده شدن مردم برای بدترین وضعیت ممکن، کالاهای فاسدنشدنی نیز به‌سختی در فروشگاه‌ها پیدا می‌شدند. غذاهای کنسروشده، صابون و ماکارونی از جمله کالاهایی بودند که به‌سرعت نایاب شدند. از طرفی در ایران هم ماسک، الکل و ژل ضد عفونی به‌سختی در مغازه‌ها پیدا می‌شد و بسیاری از مردم هرجا این اقلام را پیدا می‌کردند در حجم زیاد خریداری کرده و حتی احتکار می‌کردند.
چه منطقی پشت این رفتارها و خریدهای هیجانی وجود دارد؟ چگونه می‌توانیم فراتر از انگیزه‌های روانشناختی خود حرکت کنیم تا هوشمندانه‌تر دست به خرید بزنیم؟ آیا باید موقع خرید برای خود، نیازهای دیگران را هم در نظر بگیریم؟
بیشتر بخوانید: چگونه عادات اشتباه خرید را تغییر دهیم؟
خرید هیجانی چیست؟
نخست‌وزیر استرالیا، اسکات موریسون، در یکی از سخنرانی‌های اخیر خود با ابراز نارضایتی از هجوم سیلی عظیم از خریداران به فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌های سراسر کشور گفت: «با صراحت تمام از مردم تقاضا دارم دست از جمع‌آوری مواد غذایی بردارند. این کار هیچ کمکی به آن‌ها نخواهد کرد و یکی از ناامیدکننده‌ترین چیزهایی است که در مقابله با بحران کرونا در استرالیا دیده می‌شود.»
همانطور که در گفته‌های نخست‌وزیر استرالیا هم مشاهده کردیم، هجوم مردم به فروشگاه‌ها در سرتاسر جهان، آن هم درست هنگام شیوع ویروس کرونا موجب شد یک بار دیگر پدیده‌ی خرید هیجانی در جهان مطرح شود. شاید آشنایی با مکانیسم‌های روانی که بر عملکرد ما هنگام خرید تأثیر می‌گذارند، کمک کند تا در دوران شیوع بیماری کرونا منطقی‌تر خرید کنیم.
کووید-۱۹، مانور ناخواسته‌ی استرس
دوران شیوع ویروس کرونا نه‌تنها با عدم قطعیت و ترس فراوان همراه است، بلکه بسیاری از ما را مجبور به تبعیت از طرح فاصله گذاری اجتماعی کرده است. این عوامل از نظر روانشناختی می‌توانند مردم را به سمت خرید کالاهای غیر ضروری و خرید هیجانی سوق دهند.
بیشتر بخوانید: چگونه ضمیر ناخودآگاه‌مان ما را وادار به خرید می‌کند؟
انسان به‌طور غریزی از احتمالات بیزار و عاشق قطعیت است. ازاین‌رو ناتوانی افراد برای تحمل دوره‌ای که سرشار از عدم قطعیت است، آن‌ها را وادار به احتکار کالاهای مختلف می‌کند. اینجا منظورمان از «احتکار» جمع‌آوری بیش از حد کالاهای مختلف است، تا جایی که ممکن است روال طبیعی زندگی را مختل کند. شاید احتکار واژه‌ی مناسبی برای رفتاری که این روزها شاهدش هستیم نباشد؛ ولی چه احتکار و چه رفتار فعلی افراد در خرید توسط مکانیسم روانی یکسانی هدایت می‌شوند.
یکی از بهترین شاخص‌های پیش‌بینی‌کننده‌‌ی احتمالِ رفتار احتکارگونه، عدم توانایی افراد در تحمل استرس است. پیشگیری از استرس به‌صورت طبیعی در هر فردی وجود دارد و باعث می‌شود شخص طی دوره‌ی پاندمی کرونا دست به خرید هیجانی و غیر منطقی و بیش از حد کالاهای مختلف بزند.
برای چنین افرادی اینکه مسئولین قول دهند فروشگاه‌ها تعطیل نخواهند شد، باورپذیر نیست. حتی اگر این موضوع را باور کنند نیز ممکن است فکر کنند بهتر است برای تغییر احتمالی اوضاع خودشان را آماده کنند.
علاوه بر این، ویروس کرونا ترس از مرگ را در افراد بیدار کرده است. ممکن است بسیاری از افراد با ولخرجی به مقابله با این ترس بپردازند یا از ترس مردن از گرسنگی، بیش از آنچه نیاز دارند مواد غذایی بخرند.
حتی اگر کسی به‌طور معمول بتواند استرسش را کنترل کند، امکان دارد باز هم بیشتر از آنچه لازم است خرید کند. دیدن قفسه‌های خالی فروشگاه‌ها میتواند هر کسی را وادار به خرید اجناس باقی‌مانده کند. تحقیقاتی که در این رابطه انجام شده است نشان می‌دهد اگر اجناس موجود در بازار کم باشند، تمایل برای خرید آن‌ها بالا می‌رود. از سوی دیگر استرس حاصل از دیدن قفسه‌های خالی و تلاش برای خرید هرچه بیشتر، با تصور انتقاد و سرزنش سایر افراد و رسانه‌ها تشدید می‌شود.
بیشتر بخوانید: چگونه در دام خریدهای عجولانه و از روی هوس نیفتیم؟
علاوه بر این همه‌ی کالاها آن‌طور که تصور می‌شود کاربرد ندارند. پشت محصولات و برندهای مختلف، اهداف روانشناختی وجود دارد که میتواند احساس ما را تغییر دهد. به عنوان مثال برخی افراد برای کاهش اضطراب یا پریشانی به خرید اسپری الکل متوسل می‌شوند.
البته لازم به ذکر است خرید برای مصرف طولانی‌مدت سالمندان و خانواده‌هایی که حداقل یکی از اعضای آن‌ها بیماری خاصی دارد، منطقی است.
چگونه بر عوامل روانی خرید هیجانی غلبه کنیم؟
چگونه می‌توانیم با وجود عوامل روانی متعددی که شرایط تصمیم‌گیری و انتخاب را برایمان دشوار می‌کنند، تصمیمات هوشمندانه‌ای برای جلوگیری از خرید هیجانی بگیریم؟
با وجود اینکه هیچ راه حل درمانی مسلمی وجود ندارد، تکنیک‌های رفتار درمانی میتواند به افراد کمک کند از تصمیم‌گیری‌های ناشی از احساسات غیر منطقی خودداری کنند. این تکنیک‌های اثبات‌شده، به افراد کمک می‌کند تا عدم قطعیت شرایط را تحمل کرده و اضطراب و استرس کمتری داشته باشند.هدف این تکنیک‌ها این است که افکار غیر مفید را به چالش بکشد و به افراد کمک کند تا بر اساس شواهد تصمیم‌گیری کنند.
برای استفاده از این نگرش هنگام خرید در طول همه‌گیری ویروس کرونا، باید با بررسی تاریخ انقضای اجناسی که در حال حاضر در خانه دارید، شروع کنید.
هنگام خرید تا جایی که ممکن است از اسراف خودداری کنید و به فکر دیگران نیز باشید؛ چراکه در این دوره خانواده‌های کم‌درآمد، بازنشستگان و افرادی که دارای معلولیت یا بیماری خاصی هستند، در معرض آسیب بیشتری قرار دارند. دلیلی ندارد غذاهایی که خیلی زود فاسد می‌شوند یا محصولاتی که ممکن است سایر افراد مثلا سالخوردگان بیشتر نیاز داشته باشند بخرید. خرید 100 کیلو برنج که یک سال طول می‌کشد تا تمام شود، کاملا بی‌منطق است.
با توجه به تاریخ انقضای برخی محصولات، اسراف مواد غذایی را می‌توان با تنظیم برنامه‌ی غذایی برای 2 تا 3 هفته‌ی آینده به حداقل رساند. با تمرکز بر این که طی این مدت واقعاً از چه محصولاتی استفاده خواهید کرد، می‌توانید هنگام خرید تصمیمات آگاهانه‌تری بگیرید.
مضطرب بودن هیچ اشکالی ندارد
نگرانی درخصوص ویروس کرونا کاملاً طبیعی است و ممکن است این‌طور به نظر برسد که جمع‌آوری کالاهای مختلف در شرایط فعلی جامعه، واکنشی منطقی است. ولی فراموش نکنید که این کار اوضاع را بدتر می‌کند و به ضرر همۀ شهروندان تمام خواهد شد و ترس از قحطی و گرسنگی را به جامعه تزریق خواهد کرد. ازاین‌رو ناچارید طور دیگری با شرایط برخورد کنید.
پیش از هر چیز لازم است اخبار را از منابع موثق دریافت کنید و به آمارهای سازمان بهداشت جهانی اعتماد کنید. در قدم بعدی تا جایی که می‌توانید از افرادی که تنش و اضطراب شما را بیشتر می‌کنند و ناامیدانه به شرایط نگاه می‌کنند، دوری کنید. در نهایت هنگام خرید، لیستی از کالاهای مورد نیازتان را به همراه داشته باشید و تمام تلاشتان را بکنید تا به لیست متعهد بمانید. به این ترتیب احتمالا دیدن قفسه‌های خالی یا ترس از بسته شدن فروشگاه‌ها تصمیمات شما را تحت‌الشعاع قرار نخواهد داد.
بهتر است هنگام تهیه‌ی لیست، نیازهای دو هفته‌ی خود را در نظر بگیرید تا درصورتی‌که به ویروس مبتلا و مجبور به قرنطینه‌ی خانگی شدید، به مشکل برنخورید. لیست شما میتواند شامل یک یا دو بسته دستمال توالت، چند کنسرو و یک بسته برنج و ماکارونی باشد. همچنین اگر یکی از کالاهای موردنظرتان در فروشگاه موجود نبود، می‌توانید مورد دیگری را جایگزین کنید.
نتیجه‌گیری
پیش از همه گیری ویروس کرونا نیز بسیاری از افراد در سراسر جهان مشکل خرید کالاهای غیر ضروری و تجربه‌ی خرید هیجانی را داشته‌اند؛ تاجایی‌که بخش قابل توجهی از خریدهای آن‌ها اسراف و اتلاف هزینه و مواد به حساب می‌‌آمد.
ممکن است هنگام خرید کالاهایی که دوره‌ی مصرف کوتاهی دارند، احساس اضطراب کنید؛ ولی هیچ ایرادی ندارد. تحقیقات بی‌شماری نشان می‌دهد که افراد به‌تدریج با تحمل اضطراب می‌توانند در طولانی‌مدت به‌طرز قابل توجهی بر اضطرابشان غلبه کنند. همچنین افرادی که به‌شکل جنون‌‌وار کالاهای مختلف را انبار می‌کنند نیز می‌توانند راه بهتری برای کنترل اضطرابشان پیدا کنند.
بنابراین با اینکه ممکن است برخی از این افراد در خرید بعدی خود مضطرب شوند، به احتمال زیاد از پس این اضطراب برمی‌آیند. با عمل به استراتژی‌هایی که ذکر کردیم، اضطراب و ترس ناشی از یک رخداد کاهش می‌یابد و احتمال خرید هیجانی نیز کم می‌شود.
بیشتر بخوانید: مطلب ویژه دوران کرونا: تغییر الگوی خرید مردان و زنان در شرایط بحرانی
