مردگانی که برای زندگان سود آوردند

امسال و پارسال در روزهای 31 اکتبر و 1 و 2 نوامبر، همزمان با جشن هالووین، در مکزیک رژه‌ای با تم اسکلت و جمجمه برگزار شد. در این رژه پیکره‌های بادی بزرگ، افرادی در لباس جنگجویان آزتک و حدود هشتصد داوطلب در لباس‌های مختلف حضور داشتند. اما چه شد که مکزیکی‌ها تصمیم گرفتند این رژه را آن هم با این موضوع و به این شکل برگزار کنند؟

بگذارید از اول شروع کنم؛ از نخستین ریشه‌های این مراسم.

قبل از این‌که اسپانیایی‌ها به مکزیک بروند، آزتک‌ها در این خطه هزاران سال حضور داشتند. یکی از رسوم دیرینۀ آن‌ها مراسمی به نام روز مردگان بود. آزتک‌ها باور داشتند روح انسان‌ها پس از مرگ وارد سرزمینی به‌نام «چیکونامیک‌تلن» می‌شوند و پس از رد کردن ۹ مرحلۀ دشوار که سال‌ها طول می‌کشد، در نهایت، وارد سرزمین «میک‌تلن» محل نهایی آرامش و استراحت خود می‌شوند.

مردم آزتک در یکی از روزهای آگوست مراسمی برای گرامی‌داشت مردگانشان انجام می‌دادند. آن‌ها غذا، آب و وسایلی را برای کمک کردن به عزیزانشان در این سفر طولانی آماده می‌کردند.

در اروپای باستان پیش از ظهور مسیح، مردم آیین‌هایی برای جشن مردگان داشتند که در پاییز برگزار می‌شد. جشن آن‌ها شامل آتش‌بازی، رقص و میهمانی گرفتن بود. بعضی از این آداب و رسوم به دوران سلطۀ کلیسای کاتولیک رومی رسید و با آیین‌های روز عید مقدسان و روز ارواح که در اول و دوم نوامبر گرامی داشته می‌شد، تلفیق شد.

اسپانیایی‌ها روز ارواح را با آداب مخصوصی گرامی می‌داشتند. آن‌ها نوشیدنی و نان مخصوصی را سر مزار کسانی که دوستشان داشتند، می‌بردند و روی گورشان را با گل و شمع روشن می‌پوشاندند تا ارواح راه بازگشت به خانه را پیدا کنند. در قرن 16 که اسپانیایی‌ها قدم به قارۀ آمریکا گذاشتند، رسوم خود را نیز وارد فرهنگ مردم بومی کردند. پس از آن مردم مکزیک تلفیقی از این آیین‌ها را در قالب جشن روز مردگان برگزار می‌کنند.

تا قبل از دهۀ 80 میلادی، جشن روز مردگان فقط بین روستایی‌ها و مردم بومی برگزار می‌شد؛ اما کم‌کم توجه مردم شهرنشین به آن جلب شد و آن‌ها هم این مراسم را گرامی داشتند. در سال 2008 میلادی جشن روز مردگان بین مکزیکی‌های سراسر دنیا از جمله آمریکا شناخته شده بود. در این سال یونسکو این مراسم را به‌عنوان میراث ناملموس مکزیک ثبت کرد و این مقدمه‌ای بر جهانی شدن جشن روز مردگان بود.

اما آنچه این آیین را تا حدودی تغییر داد و به مردم دنیا شناساند، ایده‌ای بود که در ذهن نویسندۀ فیلم اسپکتر جرقه زد. او موجب شد یک سنت دیرینه که به‌جز مکزیکی‌ها برای کمتر کسی آشنا بود، به یک مراسم جهانی که مردم برای حضور در آن، سرودست بشکنند، تبدیل شود.

مراسم مکزیکی‌ها در گذاشتن غذاها و نوشیدنی‌های مورد علاقۀ مردگانشان در محراب‌هایی که در خانه درست می‌کردند یا رفتن به گورستان‌ها خلاصه می‌شد؛ ولی جیمز باند با ساخت فیلم اسپکتر این مراسم را تغییر داد. در این فیلم، جشن روز مردگان به‌صورت رژه‌ای جذاب و دیدنی نشان داده می‌شود.

یک سال پس از اکران اسپکتر، در سال ۲۰۱۷ مردم مکزیک این بدعت واردشده به جشنشان را خود، اجرا کردند. مردم بر صورت‌هایشان تصویر اسکلت نقاشی کرده و با پوشیدن لباس‌های رنگارنگ و رقص و شادی این مراسم را برگزار کردند. سال ۲۰۱۷ هم انیمیشن Coco ساخته شد؛ داستان آن دربارۀ پسربچه‌ای بود که در جشن روز مردگان می‌خواست وارد دنیای آن‌ها شود. با این‌که در این انیمیشن رژه‌ای نشان داده نشد و مراسم روز مردگان طبق آیین محلی به‌نمایش درآمد،‌ تأثیری در استقبال مردم دنیا از این مراسم نداشت.

سال ۲۰۱۷ حدود صدهزار توریست و سال ۲۰۱۸ سیصدهزار نفر برای تماشای این رژه به مکزیک رفتند. می‌توان گفت نویسندۀ اسپکتر با ایده‌اش یک ظرفیت بالقوۀ گردشگری در مکزیک ایجاد کرده بود. اما به نظر می‌رسد مهم‌تر از ایدۀ او، پذیرفتن آن از سوی مکزیکی‌ها بود.

فکر می‌کنید واکنش‌های محتمل دیگری که ممکن بود بعد از فیلم جیمز باند به‌وجود بیاید، چه بود؟ شاید شما وضعیتی را تصور کنید که مردم به‌خاطر تحریف آیین چندهزارساله‌شان اعتراض کرده و همگی اسپکتر را تحریم ‌کنند. رئیس‌جمهور مکزیک در یک سخنرانی به‌خاطر غلط نشان دادن آداب و رسوم کشورش عصبانی شده و نویسندۀ اسپکتر مجبور به عذرخواهی از مردم مکزیک می‌شود.
اما مکزیکی‌ها این کار را نکردند و در عوض، از این آیین جدید برای معرفی هرچه بیشتر جشن مردگان به مردم دنیا و جذب صدها هزار گردشگر استفاده کردند.

به‌علت همزمانی جشن مردگان و هالووین بسیاری از افراد فکر می‌کنند این جشن شکل مکزیکی هالووین است که البته همین هم عامل جذب گردشگرانی شده که با فرهنگ مکزیک آشنایی چندانی ندارند.
جشن روز مردگان به‌مدت سه‌روز برگزار می‌شود. در این روزها مکزیک تعطیل رسمی است؛ اما میلیون‌ها دلار از حضور گردشگران کنجکاو و ماجراجویی که به این کشور سفر کرده‌اند، درآمد به‌دست می‌آورد.

فکر می‌کنید مردم ما تا چه حد از تغییراتی این‌چنین استقبال می‌کنند؟ ایران نیز مثل مکزیک تاریخی چندهزارساله دارد که دستخوش تحولات متعددی شده است. کشوری‌ست با آیین‌ها و آداب و رسوم مختلف که خیلی از آن‌ها حتی برای مردم خودش هم ناشناخته است. به‌نظرتان ما هم می‌توانیم با اندکی تغییر، از این آداب و رسوم درآمد ارزی کسب کنیم؟